کیست تخمدان و باروری
فرض کنید بعد از یک سونوگرافی معمولی، دکتر به شما می‌گوید یک «کیست تخمدان» دارید. شاید در این لحظه قلب‌تان فرو بریزد و نگران آینده‌ی بارداری خود شوید. این یک نگرانی رایج در میان خانم‌ها است. خوشبختانه امروزه تشخیص چنین کیست‌هایی با سونوگرافی در مراکز پیشرفته خیلی راحت انجام می‌شود؛ مثلا یکی از بهترین مراکز تصویربرداری لاهیجان مرکز تصویربرداری دکتر سیده آمنه سید جوادین با تجهیزات دقیق خود می‌تواند وجود کیست را به‌خوبی شناسایی کند. اما سؤال اصلی اینجاست: آیا داشتن یک کیست در تخمدان واقعا می‌تواند مانع مادر شدن شما شود؟ در این مطلب می‌خواهیم به زبان ساده اما علمی بررسی کنیم که کیست تخمدان چرا ایجاد می‌شود، چه تأثیری بر باروری دارد و چگونه می‌توان آن را درمان کرد.
علل ایجاد کیست تخمدان
کیست‌های تخمدان علل گوناگونی دارند، اما شایع‌ترین علت تشکیل آنها فرآیند طبیعی تخمک‌گذاری است. در طی سیکل ماهیانه، فولیکولی که تخمک را در خود پرورش می‌دهد ممکن است به جای آزاد کردن تخمک به یک کیست کوچک تبدیل شود یا پس از آزاد کردن تخمک، مایع درون آن به‌طور کامل جذب نشود و کیست موقتی تشکیل دهد. به این نوع، کیست‌های عملکردی (فولیکولی یا لوتئال) می‌گوییم که بخش طبیعی چرخه‌ی قاعدگی هستند. جدا از این روند طبیعی، عوامل دیگری نیز می‌توانند منجر به ایجاد انواع متفاوت کیست شوند که عبارت‌اند از:
عدم تعادل هورمونی و تخمک‌گذاری ناقص
در سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) تخمدان‌ها پر از تعداد زیادی کیست ریز می‌شوند. علت آن به‌هم خوردن تعادل هورمونی است که جلوی تخمک‌گذاری منظم را می‌گیرد. این وضعیت یکی از علل شایع ایجاد کیست متعدد در تخمدان‌ها است.
آندومتریوز
در بیماری آندومتریوز، بافت داخلی رحم در خارج از رحم (مثلا روی تخمدان) رشد می‌کند و می‌تواند تشکیل کیست بدهد. کیست ناشی از آندومتریوز را آندومتریوما یا گاهی «کیست شکلاتی» می‌نامند که حاوی خون قدیمی به رنگ قهوه‌ای است. این کیست‌ها ممکن است همراه با درد شدید دوران قاعدگی باشند.
رشد غیرطبیعی سلول‌ها
گاهی برخی توده‌های تخمدان از رشد غیرعادی سلول‌ها به‌وجود می‌آیند. از جمله کیست‌های درموئید (تراتوم‌ها) که حاوی بافت‌هایی مثل چربی، مو یا حتی دندان هستند و همچنین کیست‌های سیست‌آدنوما که از سطح تخمدان رشد می‌کنند. این‌ها معمولا خوش‌خیم‌اند اما می‌توانند بزرگ شوند.
عفونت‌های لگنی
عفونت‌های شدید لگنی (بیماری‌های التهابی لگن) در صورت گسترش به تخمدان می‌توانند باعث تجمع چرک و مایع و تشکیل کیست‌های عفونی یا آبسه در تخمدان‌ها شوند .
آیا کیست تخمدان باعث ناباروری می‌شود؟
یکی از دغدغه‌های رایج خانم‌ها این است که فکر می‌کنند وجود کیست تخمدان مساوی با نازایی است. خوشبختانه در بسیاری از موارد اینطور نیست. به طور کلی امکان بارداری با وجود کیست تخمدان وجود دارد و داشتن یک کیست ساده معمولا جلوی باردار شدن را نمی‌گیرد.خصوصا کیست‌های عملکردی که در اثر تخمک‌گذاری طبیعی به وجود می‌آیند نه‌تنها مضر نیستند، بلکه نشانه‌ی کارکرد صحیح تخمدان هستند. در واقع وقتی تخمدان شما تخمک آزاد می‌کند، ممکن است یک کیست کوچک تشکیل شود که نشان می‌دهد بدن در حال تخمک‌گذاری است؛ پس این نوع کیست‌ها خطری برای باروری ندارند. حتی کیست‌های غیرمعمول خوش‌خیم مانند درموئید یا سیست‌آدنوما با وجود آنکه ممکن است به دلیل رشدشان نیاز به درمان داشته باشند، در حالت کلی تأثیری بر قدرت باروری زن ندارند.
اما برخی انواع خاص کیست تخمدان می‌توانند باروری را تحت تأثیر قرار دهند.
مهم‌ترین آنها یکی کیست‌های آندومتریوما(ناشی از آندومتریوز) و دیگری کیست‌های ناشی از سندرم تخمدان پلی‌کیستیک هستند.
- در آندومتریوز ممکن است تخمدان‌ها دچار چسبندگی یا اختلال عملکرد شوند، کیست آندومتریوما خود نیز می‌تواند به تخمدان صدمه بزند یا مانع آزاد شدن مناسب تخمک شود.آندومتریوز شدید یکی از دلایل شناخته‌شده‌ی کاهش باروری در زنان است.
- در سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) به دلیل اختلال هورمونی، بسیاری از تخمک ها به تخمک بالغ و تخمک‌گذاری موفق نمی‌رسند. در نتیجه فرد دچار پریودهای نامنظم یا عدم تخمک‌گذاری می‌شود که این عدم تخمک‌گذاری مستقیما شانس بارداری را کاهش می‌دهد. در حقیقت PCOS یکی از علل اصلی ناباروری در زنان جوان است .البته با درمان‌های مناسب، بسیاری از زنان مبتلا به تخمدان پلی‌کیستیک هم باردار می‌شوند.
روش‌های درمان و مدیریت کیست تخمدان
درمان کیست بستگی به نوع و اندازه‌ی آن، علائم بیمار و سن فرد دارد. همان‌طور که گفته شد، بسیاری از کیست‌های ساده و کوچک بدون درمان خاصی و صرفا با نظارت پزشکی برطرف می‌شوند. پزشک ممکن است برای شما رویکرد “انتظار و پیگیری” را توصیه کند؛ به این صورت که پس از چند هفته یا چند ماه مجددا سونوگرافی انجام دهید تا ببیند کیست خودبه‌خود کوچک شده یا از بین رفته است. این روش معمولا وقتی به کار می‌رود که کیست شما کوچک (مثلا کمتر از ۵ سانتی‌متر)، محتوی مایع و بدون علامت خاص باشد. در چنین مواردی طی ۱-۲ ماه اغلب کیست جذب می‌شود.
اگر کیست شما بزرگ‌تر باشد یا باقی بماند و از بین نرود، یا علائم دردناک ایجاد کند، آنگاه نیاز به درمان پیدا می‌کند. گزینه‌های درمانی عبارت‌اند از:
دارودرمانی
برای کیست‌های تخمدان داروی خاصی که مستقیما آن را کوچک کند وجود ندارد، اما داروهای هورمونی مثل قرص‌های ضدبارداری می‌توانند جلوی تخمک‌گذاری را بگیرند و در نتیجه از تشکیل کیست‌های جدید پیشگیری کنند . گاهی پزشک برای چند ماه قرص جلوگیری تجویز می‌کند تا سیکل‌های قاعدگی را تنظیم کرده و از تکرار کیست جلوگیری شود. (توجه داشته باشید که این قرص‌ها کیست فعلی را از بین نمی‌برند، بلکه نمی‌گذارند کیست جدید ایجاد شود.)
در موارد سندرم پلی‌کیستیک نیز داروهایی برای تنظیم هورمون‌ها و کمک به تخمک‌گذاری تجویز می‌شود. به علاوه، اصلاح سبک زندگی مانند کاهش وزن در افراد دارای اضافه وزن مبتلا به PCOS بخش مهمی از درمان است که می‌تواند به بازگشت قدرت باروری کمک کند.
جراحی
اگر کیست بسیار بزرگ باشد (معمولا بیش از ۷-۸ سانتی‌متر)، یا ظاهری غیرطبیعی داشته باشد (مثلا داخل آن اجزای جامد دیده شود)، یا درد و عوارض زیادی ایجاد کرده باشد، پزشک عمل جراحی را پیشنهاد می‌کند .در بیشتر موارد عمل به شکل لاپاراسکوپی (جراحی بسته با چند برش کوچک روی شکم) انجام می‌شود و طی آن فقط خود کیست از تخمدان خارج می‌شود که به آن کیستکتومی تخمدان می‌گویند. این کار تأثیری منفی روی تخمدان نمی‌گذارد و تخمدان شما پس از بهبودی می‌تواند به عملکرد طبیعی خود ادامه دهد. اما در موارد معدودی که کیست به بافت تخمدان آسیب زیادی زده یا مشکوک به بدخیمی (سرطان) باشد، ممکن است نیاز شود که کل تخمدان برداشته شود تا سلامتی شما به خطر نیفتد.
کلام پایانی
در پایان، خیالتان راحت باشد که داشتن کیست تخمدان لزوما به معنای ناباروری نیست. کیست‌های تخمدان انواع مختلفی دارند؛ بسیاری از آنها بی‌خطرند و خودبه‌خود برطرف می‌شوند و تاثیری روی قدرت باروری شما ندارند. تنها برخی انواع خاص می‌توانند در باروری اختلال ایجاد کنند که آنها هم راهکارهای درمانی موثر خود را دارند. نکته‌ی کلیدی این است که اگر کیست تخمدان دارید، با پزشک خود مشورت نزدیک داشته باشید. پزشک با بررسی سونوگرافی و آزمایش‌ها تشخیص می‌دهد که آیا کیست نیاز به درمان دارد یا نه و بهترین اقدام چیست.
